GOLEMATA VODA - ŽIVKO ČINGO

Kada sam započinjala ovaj blog na pameti su mi bile sve one knjige domaćih autora koje sam zaista želela da pročitam jednog dana, ali koje su uvek ostajale negde na dnu police čekajući svojih pet minuta (ili malo više). Međutim, tada nisam bila svesna da će me ovaj put odvesti i na neku drugu stranu i pružiti nešto novo i neočekivano - mogućnost da otkrijem autore koje inače nikada ne bih uzela u ruke i dela za koja, verujem, mnogi i nisu čuli. Književnost i svet knjiga je jedno ogromno more, i ma koliko se svi mi trudili da ga preplivamo i osetimo pod rukama svaku kap njegove vode, znamo da je to nemoguće, neostvarivo, i baš iz tog razloga se od srca obradujem kada me ovaj blog i splet srećnih okolnosti navede ka jednoj ovakvoj knjizi. 

Golemata voda (Velika voda) je roman čija je radnja smeštena u dečijem kazneno-popravnom domu po završetku Drugog svetskog rata, negde u Makedoniji. Pripovedač Leme vraća se u taj period i ispoveda nam o vremenu koje je proveo u tom domu zajedno sa ostalom decom, siročićima, čiji su roditelji nastradali u toku rata ili proglašeni za kolaboracioniste tj. neprijatelje novog političkog režima. Kroz scene koje nam dočaravaju njegov pogled na taj period, položaj male dece i odnos vaspitača prema njima, polako se čitaocima otkriva simbolika koja stoji iza naslova ovog dela i sve ono što se krilo unutar zida koji je opasavao pomenuti dom.

"Ние бевме една тажна толпа гладни и нечисти деца, бездомни. Лоши, црни малечки гадови, како што нè викаа добрите воспитувачи. Уловени по полиња, по градините, по шумите, по плевните, по карпите, по големиот снег."

("Mi smo bili jedna tužna gomila gladne i nečiste dece, bez doma. Loši, crni maleni gadovi, kako su nas zvali vaspitači. Uhvaćeni po poljima, po baštama, po šumama, duž trstika, po stenama, po velikom snegu." slob.prevod)

Mislim da ovom prilikom ne trebam detaljno govoriti o stanju u zemlji po završetku rata, o sistemu koji je tada stupio na vlast, način na koji su svoju vlast postavili, nametnuli i prikazali kao univerzalnu, jedinu i nepromenljivu, kao i metode kojima su kažnjavali one koji su pokušavali da prežive na drugačiji način, imajući druge ideje, drugačiji način razmišljanja. Dovoljno je knjiga ispisanih na tu temu, na taj mračan period naše istorije, na koji niko nije ponosan i za koji bi svi želeli da se nikada nije desio i da se zaboravi. Ono što je ova knjiga meni otkrila, ono na šta mi je ukazala jeste činjenica da je mreža tog nekadašnjeg sistema zašla u sve pore društva, ne ostavljajući nikoga bez nadzora, pa čak ni decu.

Bez ikakve brige od strane rodbine ili prijatelja, prepuštena samoj sebi, deca su završila pod nadzor ovog doma i njegovog upravnika - vaspitača Aritona Jakovleskog. Iako me je na trenutak podsetila na Dikenskovog "Olivera Twista", na stanje u sirotinjskom domu u kojem deca gladuju, sa nešto malo odeće koja bi ih zaštitila od hladnoće i bez brige od strane odraslih, ovde je protkan jedan dublji smisao, jedna dublja kritika društva. Već od samog početka se nazire jedan strog odnos vaspitača prema deci, skoro vojnički, gde disciplinskim postupcima pokušavaju da mladom i krhkom umu i telu nametnu svoje ideje i izbrišu tragove svih ostalih (prethodnih) sistema vrednosti. Ova deca, njihova mladost, nevinost i neiskustvo su bili idealni za nametanje nove ideologije, gde oni koji imaju moć (u ovom slučaju vaspitači) imaju vlast nad telima, mislima, pa samim tim životom onih podređenih - dece.

"Обично беа неми, со чудни, големи очи, болни, со темен пламен, со постојано наведнати главички, нешто изгубено како да бараа по земјата. Обично со часови така стоеја со легната глава, како некое младо, тенко цвеќе на кое лошиот ветар му го скршил стабленцето, па се свиснало, вене. (Но межеби тоа доаѓаше и од гладот.) Особено тоа се забележуваше кај девојченцата. Проклет да бидам, нашите убави девојки! Истрижени, сакaти, како грди момченца, смалени, стопени во општиот ред. Проклет да бидам, некој измислил општ ред за убавите девојчиња." 

("Obično su bili nemi, sa čudnim, velikim očima, bolesnim, sa tamnim plamenom, sa stalno pognutim glavicama, kao da nešto izgubljeno traže na zemlji. Obično su satima stajali tako, sa pognutom glavom, kao neki mladi, tanak cvet kojem je loš vetar polomio stabljiku, pa se nagnuo i vene. (Ali možda je to bilo i zbog gladi.) Posebno se to primećivalo kod devojčica. Proklet da budem, našim divnim devojkama! Ošišane, osakaćene, kao ružni momci, male, stapaju se u opštem redu. Proklet da budem, neko je izmislio opšti red za prelepe devojčice." slob. prevod)

Sav taj red koji je postojao u domu, sa svim tim naglim jutarnjim buđenjima i drugim vidovima telesnog oblikovanja kako bi se stvorio idealan model čoveka-radnika, imao je za cilj da onemogući formiranje sopstvene ličnosti i identiteta. Društvo je bilo iznad pojedinca, slobodna misao je bila napoželjna i strogo kažnjiva. U tom sistemu razlika ne postoji, pa mi je zbog svega toga do samog kraja ostala misterija o broju dece, o odnosu dečaka i devojčica, o njihovim starostima. Ono što me je najviše razoružalo i ražalostilo jeste saznanje da je zajednička borba sve te male dece protiv jednog takvog nametnutog sistema bila nemoguća, a da je jednostavna parola "zavadi pa vladaj" omogućila najposlušnijima uzdizanje u hijerarhiji moći, a onima "na vlasti" lako upravljanje takvim sistemom. 

"Тешко на тие што забораваа на редот, тешко на тие што не знаеја да стојат во стројот. Да можеше човек уште од првиот час да се привикне на такво нешто; едноставно требаше да се биде само малку глуп и лицемерен, тогаш сигурно полесно ќе дојдеше до подобра карактеристика и сè што следуваше со тоа парче хартија. Хартија, глава крв. Живот. Само да ги видевте тие што имаа најдобра карактеристика! Проклет да бидам, тие кога ќе беа редари, дежурни, немаше тогаш пострашно пред воспитувачите, како бесрамно лажеа, како подло измислуваа, поткажуваа."

("Teško onima koji zaborave na red, teško onima koji na znaju da stoje u stroju. Da može čovek od samog početka da se navikne na takvo nešto; jednostavno je trebalo biti malo glup i licemeran, tako je lakše doći do bolje karakteristike i sve što je to parče hartije omogućavalo. Hartija, glava, krv. Život. Samo da ste videli one koji su imali najbolju karakteristiku! Proklet da budem, ti kada su bili redari, dežurni, nije postojalo ništa strašnije pred vaspitačima, kako su besramno lagali, kako su podlo izmišljali, cinkarili." слоб. превод)

Ipak, moram priznati da je među svim tim zlom (jednostavno ne nalazim neku drugu reč koja bi opisala ovakvo ponašanje prema jadnoj deci) postojalo malo Sunce, jedan tračak nade da uvek ima onih koji će pokušati da se bore, da ostanu čvrsto na zemlji i sa bistrom glavom na ramenima. Naš mali pripovedač nam govori i o još jednom dečaku - Isaku, Kejtenoviotom sinu, koji se hrabro bori protiv onih koji mu nameću svoju volju, gledajući ih pravo u oči, trpeći kaznu koja mu je propisana, i duboko verujući da iza tog zida koji je stvoren oko njih, te strukture koja im je nametnuta, postoji i nešto  drugo - sloboda, Golemata voda. Njihov odnos, to prijateljstvo koje je moralo biti prikriveno od očiju drugih, ta ljubav i međusobno poverenje daje jedno veliko svetlo u ovom mrklom mraku.

"Како беше - беше, со време едно со сигурност дознавме - патот на Сентерлевиот рид беше страшно стрмен, како во пеколот. а ние само што требаше да појдеме по него - проклет да бидам - и сега не знам од каде толку сила, волја, храброст за еден таков ужасен, тежок пат. Во почетокот ќе споменам само толку - илјадапати, милионпати, неброено била поголема, посилна страста за убавиот живот и слободата. Проклет да бидам ако тоа не нè држеше да одиме, да не се плашиме од страшните казни. О вечни, о слатки соништа. Проклет да бидам, тоа беше гласот на Големата вода."

("Kako je bilo - bilo je, vremenom smo jedno saznali - put ka Senterleviotom brdu je bio užasno strm, kao u paklu, a mi smo samo trebali poći njime - proklet da budem - i sada ne znam odakle toliko snage, volje, hrabrosti za jedan takav užasan, težak put. Na početku ću pomenuti samo jedno - hiljadu puta, milion puta, nebrojeno je bila veća, nažnija strast za lepšim životom i slobodom. Proklet da budem ako nas to nije održavalo da idemo, da se ne plašimo strašnih kazni. O večni, o slatki snovi. Proklet da budem, to je bio glas Velike vode." slob. prevod) 

Ono što želim dodati sada, na kraju, jeste priznanje da je čitanje ove knjige zahtevalo nešto više vremena nego obično, ponovna vraćanja i iščitavanje jedne iste rečenice nekoliko puta. Ali, bez obzira na to usporenje, koje mi je možda onemogućilo da još neki naslov precrtam sa liste nepročitanih, ovom prilikom želim istaknuti da je ova knjiga bila vredna te svake potrošene minute. Možda se nekome od vas ne bi dopao taj Orvelovski svet i možda biste ipak pročitali "Olivera Twista" koji ima srećan završetak (nadam se da vam sada nisam otkrila previše), ali zaista smatram da je čitanje ovakvih knjiga koje otvaraju oči, koje ukazuju na to kako ono što se dešava u društvu utiče ne samo na starije osobe, svesne sebe, svojih misli i postupaka, već i na one nedužne, koje je u toj ranoj mladosti najlakše slomiti i povrediti. 

Još jednom, pre nego što završim, bih naglasila da sam veoma prijatno iznenađena onime što makedonska književnost nudi, da se veoma radujem čitanju nekog novog dela makedonskog autora/autorke. Naravno, sa zadovoljstvom ću podeliti sa vama to novo otkriće, pritom se nadajući da ću i nekog od vas navesti da date šansu toj književnosti. 

Hvala na čitanju!